Jesteś tutaj: Strona główna » Zielniki » Rok według roślin » W czerwcu czerwce na czerwcu
Jak wykonać zielnik?
Botanika w kulturze
Rok według roślin
Święto Trzech Króli
Walentynki czyli sercowe rozterki botanika
Przebiśnieg, czyli powrót znad przepaści
Prima Aprilis
Rośliny Wielkanocy
W czerwcu czerwce na czerwcu
Lipa niejedno ma imię
Sierpień - pora żniw
Wrzesień, wrzosy i wrzosowate
Październik, bo paździerze
Rośliny wojennych szlaków
Ludzie i kwiaty w kręgu życia i śmierci
Klimat a sezonowe opadanie liści
Andrzejki
Rośliny Świąt Bożego Narodzenia
Intrygujące rośliny
Konkurs
Gry i zabawy

 

W czerwcu czerwce na czerwcu


Czemu czerwiec to czerwiec, a nie wzorem innych narodowości - Juniusz? (ang. June, franc. Juin).
Czerwiec trwały- roślina żywicielska pluskwiaka czerwca polskiego/ Źródło: Wikipedia
Czerwiec trwały - pospolita bylina rosnąca
na ubogich w wapń piaszczyskach i ugorach

Szósty miesiąc roku nie bez powodu nosi  u nas rodzimą, prasłowiańską  nazwę.
Do końca XVI wieku był porą swoistych żniw, odgrywających niemałą rolę w gospodarce i kulturze Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz sąsiednich krain słowiańskich.
Z końcem wiosny całe wsie kopały niepozorną roślinkę – czerwiec trwały Scleranthus perennis, do korzeni której przyczepiony był ssawkami owad o nazwie czerwiec polski Porphyrophora polonica. Produkowano z niego cenny, bardzo trwały barwnik, w kolorze – jak sama nazwa wskazuje – czerwonym.


Słynny polski przyrodnik Antoni Waga (1799-1890) tak pisał o czerwcu podkreślając powiązania słowotwórcze:
Czerwce na czerwcu/ Źródło: Wikipedia
Cykl rozwojowy czerwca
Owad ten nie jest żadnym postrzeżeniem nowym, znany był od niepamiętnych czasów mianowicie naszym przodkom, którzy kolor przez niego nadawany od jego nazwiska czerwonym nazwali.
Przedtem bowiem kolor ten nazywał się krasnym, co następnie znaczenia piękny nabyło.
Wyraz czerw znaczył w ogólności robaki i to, co późniejszym wyrazem owad, owady nazwaliśmy. (…) Zrazu ogólne nazwisko owada stało się następnie szczególnym używanego na farbę
”.

Cykl rozwojowy owada (a dokładniej pluskwiaka) czerwca Porphyrophora polonica jest ściśle związany z rośliną żywicielską, którą najczęściej bywa właśnie czerwiec trwały o zielonkawych kwiatach zebranych w kłębiki.
Latem samica składa jajeczka do gleby, tam wylęgają się larwy, które wczesną wiosną wychodzą na powierzchnię.
Jednak wkrótce znów przenikają w głąb ziemi, by na korzeniach żywiciela przeobrazić się w fioletowe pęcherzyki - cysty.
To one były przedmiotem pożądania zbieraczy czerwców, którzy pozyskiwali je przed św. Janem, nim pod koniec czerwca wydostała się z cyst postać dorosła owada.

Połonicznik nagi (Hierniaria glabra)/ Źródło : Wikipedia
Połonicznik nagi
Lepnica rozdęta (Silene vulgaris)/Źródło: Wikipedia
Lepnica rozdęta
Jastrzębiec kosmaczek ( Hieracium pilosella) / Źródło: Wikipedia
Jastrzębiec kosmaczek
Przedstawiciele rodziny goździkowatych (czerwiec trwały, połonicznik, lepnica) są najczęstszymi żywicielami czerwca polskiego, choć może on żerować także na wielu innych roślinach, np. niedośpiałku czyli jastrzębcu kosmaczku, poziomce czy dalekowschodnim krzewie karaganie

W XV i XVI wieku czerwiec był jednym z najważniejszych (obok soli, ziarna, drewna, potażu i bursztynu) towarów eksportowych. Z Poznania, Krakowa i Gdańska wędrował do Wrocławia, Norymbergii, Frankfurtu, Augsburga i Wenecji. Najwięcej barwnika (koszenili) zużywano w pd. Niemczech i płn. Włoszech, ale ważnymi odbiorcami były także Imperium Otomańskie, Armenia, Francja oraz Anglia.
Zbiór owadów Dactylopius cacti z opuncji/ źródło: Wikipedia
Zbiór owadów Dactylopius
cacti z opuncji

Handel czerwcem polskim załamał się w pierwszej połowie XVII wieku wskutek importu tańszej, a zarazem dającej trwalszą barwę, koszenili z pluskwiaka Dactylopius cacti żerującego na opuncjach w Meksyku. Plantacje czerwca trwałego ustąpiły miejsca polom pszenicy i pastwiskom, zresztą nadchodziły czasy, gdy „wilcy wyli na zgliszczach dawnych miast i kwitnące niegdyś kraje były jakby wielki grobowiec” (Henryk Sienkiewicz „Ogniem i mieczem”).
Ludność Rusi Czerwonej nadal użytkowała czerwca polskiego na niewielką skalę: kolorowano nim wódkę i wino, barwiono koniom ogony, leczono różne choroby.
Rozbiory Rzeczypospolitej oraz napoleońska blokada kontynentalna przyniosły renesans czerwieni z czerwca w Rosji i jej azjatyckich protektoratach. Znaczące ilości owada eksportowano do Buchary w dzisiejszym Uzbekistanie, a stamtąd gotowy barwnik trafiał do Persji i dalej. W Kaszgarii (Chiny), Kabulu i Heracie (Afganistan) farbowano nim m.in. słynne dywany.
Boom na czerwca polskiego trwał niestety bardzo krótko, ponieważ „za dziką i polską kokcynellę” sprzedawano rozmaite podróbki z „masy ziemianej (…) drzew farbierskich i kilku ziarnami prawdziwej kokcynelli dla pozoru (Karol Kortum 1749-1808 „Historya naturalna o czerwcu” Pamiętnik Warszaski 1808: 1-40)”.

Dorosłe postacie czerwca- samiec ( z lewej), samica (z prawej) /Źródło: Wikipedia
Dorosłe postacie czerwca - samiec i samica
Czerwiec polski nie był w swym występowaniu ograniczony do terytorium Polski. Nadana przez Linneusza nazwa podkreśla znaczenie naszego kraju w eksporcie surowca, jakim był czerwiec, natomiast rozmieszczenie tego owada obejmowało niemal całą Europę i Azję. Obecnie Porphyrophora polonica jest gatunkiem rzadkim i ginącym, do czego przyczyniła się nadmierna eksploatacja w minionych wiekach oraz zmniejszenie się powierzchni nieużytków, na których rosną rośliny żywicielskie czerwca. 

Czy bezpowrotnie minęła jego rola barwierska? Raczej nie!
Mimo, że wszystkie barwniki produkowane z pluskwiaków ustąpiły w czasach Rewolucji Przemysłowej (druga połowa XIX wieku) miejsca tańszym syntetykom, współcześnie jednak obserwuje się pewien nawrót do ich stosowania w przemyśle spożywczym i kosmetycznym,  jako zdrowszych i bardziej naturalnych od produktów przemysłu rafineryjnego. Większość konsumentów nie wie, że koszenila (znana też jako „kwas karminowy” i „E120”) produkowana jest z martwych owadów, toteż barwione nią lody, jogurty, nalewki czy soki nie są produktem wegetariańskim. Ponadto E120 może spowodować alergię lub rytualną nieczystość.
Zaś termin „czerw” nadal funkcjonuje jako fachowa nazwa beznogich i (przynajmniej pozornie) bezgłowych larw muchówek i błonkówek. Pszczelarze nazywają tak wszystkie stadia rozwojowe pszczoły miodnej przed wygryzieniem się z komórki plastra. W medycynie i weterynarii „czerwie chirurgiczne”, czyli wysterylizowane larwy plujek, wykorzystuje się od starożytności do leczenia ran. Na Dalekim Wschodzie czerwie stanowią przysmak i składnik lekarstw.

Adam Kapler
Pracownia Banku Nasion
PAN OB CZRB Powsin
Co nowego w portalu

150 lat obserwacji przyrody w USA – wcześniejsze zakwitanie roślin
Projekt płazowy
Rośliny Świąt Bożego Narodzenia
Pomóż tworzyć fenologiczną mapę Polski, zostań obserwatorem przyrody !
Z cyklu "Botanika w literaturze i sztuce" - "Przedwiośnie" jako Zielnik Żeromskiego
Pytania do eksperta
Kto nas ustrzeże przed powodzią ?
Fiordy w pigułce
Namorzynowe puzzle
Flora dawnych Pienin
Rośliny Wielkanocy
W czerwcu czerwce na czerwcu
Tajemnice kwiatu paproci
Okolice Pomiechówka
Kolibry na Alasce czyli ciepłe nazwy - zimne adresy
Wyniki konkursu
Zwycięzcy Konkursu
Święto Niepodległości okiem botanika
Klimat a sezonowe opadanie liści
Dary Trzech Króli
Walentyki
Przebiśnieg – wiara w odrodzenie
Prima Aprilis
Pojezierze Gostynińskie
Lipa niejedno ma imię
Wrzesień, wrzosy i wrzosowate
Cena genów
Gorące puzzle
Endemity a relikty
Figa i jej słodkie tajemnice
Skrzydlate miasto
Akcja: czeremcha amerykańska
Tajemnice krypt jasnogórskich
Ziarno prawdy o orkiszu
Lecą, lecą... paździerze
Bagnica - jedyna w swoim rodzaju
O jemiole pod jemiołą
Jak sasanka została zawilcem
Święto Zmarłych
Andrzejki
Powsin zaprasza
Lato w Powsinie
Green Card
Powsin zaprasza na Piknik Naukowy
Rośliny owadożerne zapraszają do Powsina
Murawy kserotermiczne - czas żniw
Jesień w Powsinie
Pogromcy much zapraszają do Powsina
150 urodziny Marii Curie-Skłodowskiej w Powsinie - koncert wśród kwiatów
Na ratunek ptakom
Poznaj zieloną Warszawę - wycieczka z przewodnikiem
W poszukiwaniu utraconego krajobrazu
Niezłe Ziółka
Listopadowe botanizowanie
Zima w Powsinie
Szukamy współpracowników!
Od prehistorii

Powstawanie kontynentów
Geologia ziem polskich
Temperatura
Wegetacja
Klimat a rozwój cywilizacji
Świadectwa
zmian klimatu


Geomorfologia - formy
Geomorfologia - regiony
Paleobotanika
Przyroda a klimat
Endemity a relikty
Zadania
Zostań
obserwatorem


Fenologia
Ochrona czynna muraw kserotermicznych
Porosty
Projekt płazowy
Mapa
Poradniki
Bioindykacja
i adaptacje


Bioindykacja
Adaptacje
Gry i zabawy
Zielniki

Jak wykonać zielnik?
Botanika w kulturze
Rok według roślin
Intrygujące rośliny
Konkurs
Gry i zabawy
Program

Ankieta - nauczyciele
Ankieta - uczniowie
Rozwijajmy razem portal
Uwagi - odpowiedzi
Kontakt

Słownik

Mapa serwisu

Szukaj

Partnerzy programu
Logo Fundusz
Logo Zielnik UW
Logo Biologia UW
Logo internet ART
Szkoła festiwalu nauki
© 2009 - 2024 Zielnik Wydziału Biologii UW; wszelkie prawa zastrzeżone