 |
|
|
|
|
Skąd się wzięło serduszko?
Walentynki kojarzą się z czerwonymi różami, znanym symbolem gorącej miłości. Mało kto zdaje sobie jednak sprawę, że drugi symbol Walentynek – serce (♥), nie przypominające przecież kształtem prawdziwego serca człowieka – również wywodzi się ze świata roślin. Nie brak co prawda odmiennych hipotez, wiążących ten symbol z kształtem grzbietu i skrzydeł
gołębia – atrybutu bogini miłości Afrodyty, sercem żółwia, piersiami lub kobiecymi
pośladkami, itd. Najprawdopodobniej jednak materialnym pierwowzorem walentynkowego serca były owocki pewnej wymarłej rośliny.
| Moneta greckiej kolonii Cyreny
przedstawiająca owocek sylfionu |
Widoczne są one na monetach starożytnego miasta, leżącego nad Morzem Śródziemnym (w płn. Afryce) – Cyreny i mają idealnie sercowaty kształt. Owockami tymi obdarzona była niezwykle wówczas ceniona roślina o nazwie sylfion (silphium), zbliżona wyglądem do ogromnego koperku (rodzina Apiaceae). Izolowana z sylfionu żywica była w starożytności powszechnie używana jako ziołowy środek pobudzający, a zarazem antykoncepcyjny i wczesnoporonny. Substancję tę starożytni Rzymianie cenili tak wysoko, iż przechowywano ją w państwowym skarbcu razem ze srebrem i złotem. Zastosowanie sylfionu i kształt jego owocków nierozerwalnie związały się w ludzkiej wyobraźni ze sferą miłosną.
Do zagłady gatunku przyczyniła się nadmierna eksploatacja i niewielki zasięg występowania (roślina miała zdaniem Herodota rosnąć tylko w wąskim pasie na wybrzeżach dzisiejszej Libii) oraz niemożność uprawy sylfionu pomimo prób udomowienia tej rośliny, o czym wspomina „ojciec botaniki” Teofrast. Pliniusz zaś opisuje, jak to ostatni znaleziony pęd sylfionu ofiarowano Neronowi jako ciekawostkę.
Powodem wymarcia tej cennej rośliny mogły być także zmiany klimatyczne – postępujące pustynnienie ziem północnej Afryki oraz wypas bydła. Mięso kóz pasących się w łanach sylfionu miało odznaczać się własnościami leczniczymi i pysznym smakiem.
Sylfion uważa się za pierwszą roślinę wytępioną przez człowieka (więcej na ten temat w: Smutna i pouczająca opowieść o silphium). Stało się to pomimo ochrony jej zasobów, stosowania srogich kar za
nielegalnie pozyskiwanie itd.
 | Rożnik Silphium jest zupełnie
innym gatunkiem niż legendarny silphium
|
Linneusz przeniósł starożytną nazwę wymarłego afrykańskiego „kopru” na okazałą, żółto kwitnącą bylinę z Ameryki Północnej, krewniaka astrów i złocieni. Może skłoniło go do tego pewne podobieństwo kształtu nasion sylfii czyli rożnika przerośniętego Silphium perfoliatum do symbolu serca?
O rożniku mało kto słyszał i niewielu go uprawia, a jednak coraz częściej bada się go jako „roślinę uprawną przyszłości”. Dawniej uważany bardziej za gatunek ozdobny i paszowy, obecnie postrzegany raczej jako „pastwisko dla pszczół”, biopaliwo i roślina oczyszczająca skażone grunty.
Patrząc na przyrodę nieco żartobliwie – wszak temat do tego skłania – możemy zauważyć, że w świecie roślin, a także i zwierząt, motyw serduszka jest dość powszechny.
Efektownymi sercami może się pochwalić wieloletnia roślina z rodziny makowatych – serduszka okazałe czyli Lamprocapnos spectabilis. Dwa z czterech płatków korony są na ogół czerwone, łukowato wygięte, znacznie większe od wychylających się spomiędzy nich dwóch wąskich białych płatków. Dawniej roślina ta była często spotykana w wiejskich ogrodach, obecnie przeżywa renesans, zwłaszcza w białych odmianach.
Uderzająco
podobny do symbolu serca jest mocno wcięty u podstawy, jaskrawo
czerwony, lśniący „kwiat” (z botanicznego punktu widzenia to cała pochwa
kwiatostanowa, typowa dla członków rodziny obrazkowatych) anturium
Andrego Anthurium andraeanum, występującego dziko jako epifit w
deszczowych lasach pd-zach. Kolumbii oraz płn-zach. Ekwadoru. Jest
uprawiany na skalę przemysłową jako kwiat cięty. Anturia sprzedawane w naszych kwiaciarniach to często mieszańce
kilku gatunków.
 | Serduszka okazałe... delikatne
serduszka nanizane na łodyżkę |
|  | Czerwone, pokaźne serce - anturium
|
|
Niejedna roślina
zawdzięcza sercowatym liściom swoją nazwę gatunkową. Rozpław sercowaty Pontederia cordata to amerykańska roślina
wodna o błękitnych kwiatach i listowiu zróżnicowanym w podobny sposób jak u naszej strzałki
wodnej. Oznacza to, że kształt jej liści wynurzonych, sercowatych lub strzałkowatych, różni się zależnie od aktualnych
warunków środowiska (poziomu wody) oraz cech genetycznych. Z tego powodu, dawni
botanicy opisywali wiele odrębnych gatunków rozpławów.
Na Dalekim Wschodzie występuje z kolei dzięgława sercowata Aralia
cordata, daleka kuzynka bluszczu i żeń-szenia, znana również jako „udo”
lub „japoński nard”. Ta ogromniasta bylina przypominająca z daleka
drzewko lub krzew, mimo solidnego, „drzewiastego” wyglądu jest miękką rośliną zielną. W języku japońskim funkcjonuje
nawet wymawiane z przekąsem powiedzenie „udo no taiboku” tj. "wspaniały jak drewno z dzięgławy", na określenie czegoś beznadziejnego.
 | Rozpław sercowaty
|
|
|  | | | Dzięgława sercowata
|
|
|
Kuzynka wiesiołka, czartawa pospolita Circaea lutetiana wpisuje się na listę walentynkowych roślin dzięki drobnym, różowawym płatkom serduszkowatego kształtu. Niegdyś uważano czartawę za roślinę magiczną. Sercowate płatki posiada też wiele gatunków rodziny goździkowatych Caryophyllaceae, m.in. gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea. Głębokość wcięcia płatka stanowi jedno z kryteriów rozróżniania poszczególnych gatunków gwiazdnic.
 | Zarówno delikatne różowe
płatki kwiatów czartawy |
|  | ... jak i głęboko wcięte białe płatki gwiazdnicy
wielkokwiatowej przypominają serduszka
|
|
Na walentynkowy prezent nadawałyby się niektóre owoce, np.: pomidory odmiany
„bawole/bycze serca” i flaszowiec peruwiański Annona cherimola.
Tym
ostatnim brakuje co prawda czerwonego koloru, za to są niezwykle
smaczne. Mniej apetyczne, ale bardzo urocze są owocki (łuszczynki) tasznika pospolitego Capsella bursa pastoris o charakterystycznym kształcie małych zielonych serduszek.
 | Małe zielone serduszka
tasznika pospolitego
|
|  | ... i duże jadalne serce flaszowca peruwiańskiego
|
|
Sercowaty może być nie tylko
liść, płatek czy owoc, ale także cały system korzeniowy. U pewnych drzew
leśnych, tak szpilkowych (jodła, daglezja, modrzew), jak i liściastych
(brzoza, grab, lipa, buk, jawor) główny korzeń palowy dość wcześnie
przestaje rosnąć, silnie rozrastają się za to korzenie boczne,
przerastające ukośnie podłoże.
Taki właśnie kształt korzeni nazywamy
„ukośnym” albo „sercowatym”.
 | Serdecznik leczy serce
|
Przy okazji „sercowych” rozważań warto wspomnieć o serdeczniku pospolitym
Leonurus cardiaca, choć swą nazwę zawdzięcza nie kształtowi liści czy kwiatów, lecz właściwościom leczniczym całej rośliny, którą od
niepamiętnych czasów wzmacniano serce, łagodzono jego kołatania i
arytmie, a także obniżano ciśnienie krwi.
Znacznie silniejsze działanie nasercowe posiada znana wszystkim konwalia majowa Convallaria majalis. Jej drobne, białe kwiatki wyrażają nieśmiałe uczucia (w mowie kwiatów są symbolem niewinnej miłości młodych zakochanych). Delikatny wygląd konwalii jest zwodniczy- wszystkie części rośliny są silnie trujące.
Przykładem motywu serca w świecie zwierząt jest sercówka
pospolita Cerastoderma glaucum – znany wszystkim z bałtyckich plaż małż o
białawej, żeberkowanej muszli. Sercówki zawdzięczają swoją polską nazwę pewnemu podobieństwu kształtów swoich skorup do ssaczego
serca, takiego jak ono rzeczywiście wygląda, zbliżonego do trójkąta i
zaokrąglonego zarazem, pokrytego siecią naczyń.
A jak ktoś chce, to zobaczy serce nawet w „twarzy” puszczyka.
 | Twarde i kruche serca – muszle sercówki
|
|  | a tu puchate i miękkie
– szlara puszczyka
|
|
Adam Kapler
Pracownia Banku Nasion
PAN OB CZRB Powsin
|
|
