Jesteś tutaj: Strona główna » Świadectwa zmian klimatu » Endemity a relikty
Geomorfologia - formy
Geomorfologia - regiony
Paleobotanika
Przyroda a klimat
Endemity a relikty
Zadania

 

Endemity a relikty


Jak odróżnić endemity od reliktów? Po co je chronimy? Czemu wszyscy uczą się o nich w szkole?

Endemity (z gr. „endemos” – „rodzimy, miejscowy”) to organizmy o bardzo różnej randze systematycznej (mogą to być gatunki, podgatunki, odmiany, jak i całe rodzaje, a nawet rodziny i rzędy!) ograniczone do jednego tylko obszaru na Ziemi, nie spotykane nigdzie poza nim. Jak wyróżniamy ten obszar, ojczysty dla endemitu? Na podstawie kryteriów przyrodniczych czy raczej politycznych? Otóż wyróżniać go można na oba sposoby. Mówimy na przykład o endemitach Karpat, Pirenejów, wybrzeży Morza Śródziemnego czy Bałtyku, choć te jednostki fizycznogeograficzne poprzecinane są granicami państw.
Szafran spiski (Crocus scepusiensis)/ Źródło: Wikipedia
Szafran spiski –  subendemit Karpat
Zachodnich, w bardzo niewielkim stopniu
różni się od spotykanego w całej Europie
szafrana wiosennego
Z drugiej strony ochrona gatunków nie odbywa się w próżni: finansują ją rządy konkretnych państw i organizacje międzynarodowe, walkę z przemytem rzadkich roślin i zwierząt toczą służby celne i policja konkretnych krajów, stąd konieczność przyporządkowania „małych ojczyzn endemitów” do granic obecnie istniejących państw.
czytaj więcej o bogactwie Europy w endemity

Subendemity
Jeżeli gatunek wyraźnie trzyma się konkretnego, łatwo wyróżnialnego obszaru, ale trafia się tu i ówdzie na terenach sąsiednich, to nazywamy go subendemitem („sub” – „pod, prawie”, czyli „prawie endemitem”; słowo „subendemit” jak najbardziej istnieje, choć nie każdy edytor tekstu je zna!). Pojęcie „subendemitu” najprościej wyjaśnić na przykładzie:
- szafran spiski Crocus scepusensis trzyma się głównie Karpat Zachodnich, ale pojawia się także w Kotlinie Sandomierskiej i wschodnich Sudetach, można go zatem nazwać subendemitem Zachodnich Karpat.

Jak powstają endemity?

Poziom endemizmu (liczba endemitów i stopień ich odrębności) ściśle wiąże się z dziejami flory i roślinności danego terenu. Tereny od dawna zasiedlone przez organizmy, a do tego izolowane przestrzennie, np. wyspy, łańcuchy górskie, stare jeziora tektoniczne, mają największą liczbę endemitów, w dodatku o wysokiej randze taksonomicznej (wyewoluowanie gatunku wymaga czasu oraz izolacji populacji wyjściowej od innych populacji). Świetnym przykładem jest państwo przylądkowe na południowym krańcu Afryki, otoczone przez pustynie i góry, mające we florze ok. 5 tysięcy endemitów, w tym niesamowitą endemiczną rodzinę Roridulaceae. Całe endemiczne rodziny spotkamy też w Azji Południowo-Wschodniej czy na wyspach mórz południowych, w Europie Środkowej endemitami są co najwyżej gatunki, zaś w Skandynawii i północnej Polsce mamy głównie odmiany (niewiele czasu upłynęło od ostatniego zlodowacenia).
Wyróżnia się 3 typy endemitów, zależnie od sposobu ich powstania:
  1. Gatunki bardzo stare, które nigdy w swojej historii nie odznaczały się szerokim zasięgiem geograficznym (np. gatunki rodzaju hatteria Sphenodon punctatus – endemiczne dla Nowej Zelandii – starsze od dinozaurów; ryba trzonopłetwa Latimeria chalumnae z wód otaczających południową Afrykę; welwiczia osobliwa Welwitschia mirabilis – spotykana tylko w Afryce na kamienistej pustyni Namib. Gatunki te są bardzo niezwykłe.
    Hatteria (Sphenodon punctatus) / 
Źródło: Wikipedia
    Hatteria żywy "smok" z czasów
    prehistorycznych
    Welwiczja
 osobliwa (Welwitchia mirabilis) okaz męski/ Źródło: Wikipedia
    Welwiczja jedyny przedstawiciel
    endemicznego rzędu Welwiczjowce
    Z polskich endemitów najstarsze są te zachodniokarpackie – wyewoluowały ponad 2,5 mln lat temu, np. skalnica tatrzańska Saxifraga wahlenbergii, ostróżka tatrzańska Delphinium oxysepalum, goździk lśniący Dianthus nitidus, urdzik karpacki Soldanella carpatica, mniszek pieniński Taraxacum pieninicum. W porównaniu z hatterią czy welwiczją gatunki te to "młodzieniaszki" dlatego wyglądają zupełnie zwyczajnie.
    Skalnica tatrzańska (Saxifraga wahlenbergii)/ Źródło: Wikipedia
    Ostróżka tarzańska (Delphinium 
oxysepalum)/ Źródło: Wikipedia
    Endemiczne: skalnica tatrzańska i ostróżka tatrzańska, jako jedne z niewielu gatunków w Polsce przetrwały zlodowacenia na wolnych od lodu stokach Karpat Zachodnich

  2. Gatunki dawniej szeroko rozpowszechnione i odgrywające ważną rolę siedliskotwórczą, które wymarły w obrębie niemal całego zasięgu, obecnie zaś ograniczone do małego skrawka (np. miłorząb dwuklapowy Ginkgo biloba, metasekwoja chińska Metasequoia glyptostroboides, świerk serbski Picea omorika – dziś ograniczony do jednej doliny w Górach Dynarskich, w przeszłości zapewne dość częsty w wapiennych pasmach Europy; kataja srebrzystolistna Cathaya argyrophylla – dziś ograniczona do najbardziej stromych stoków kilku  chińskich prowincji, w przeszłości rosła masowo w Eurazji, jej szczątki utworzyły znaczną część największych pokładów węgla brunatnego w Polsce i Chinach.
    Miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba)/
 Źródło: Wikipedia
    Niezwykłe, bo z liśćmi zamiast igieł, drzewo nagozalążkowe miłorząb, relikt w naturze, częsty w uprawie i lekach przeciwko starzeniu 
    Świerk serbski (Picea omorika)/ 
Źródło: Wikipedia
    Świerk serbski – nieliczny w stanie naturalnym, chętnie sadzony na "choinki" i w miastach
    z racji odporności na zanieczyszczenia

  3. Taksony bardzo młode (często w randze podgatunku lub odmiany), które wyewoluowały w ciągu ostatnich kilku tysięcy lat i nie zdołały jeszcze poszerzyć swego zasięgu. Dla Polski i jej sąsiadów będą to np.: pszonak pieniński Erysimum pieninicum, dzwonek karkonoski Campanula bohemica, niezapominajka wczesna Myosotis praecox czy lnica wonna Linaria odora. Wyglądem przypominają formy wyjściowe (np. pszonak pieniński pszonaka węgierskiego), dlatego mogą wydawać się pospolite, gdyż podobnie wyglądające rośliny spotykamy wokół nas.
Skrzypłocz (Limulus)/ Źródło: Wikipedia
Współcześnie żyjący skrzypłocz swoim wyglądem
bardzo przypomina formy kopalne
Paleoendemity
Endemity opisane w  pierwszym i drugim punkcie nazywamy paleoendemitami (dosłownie „starymi endemitami”, porównajcie: paleontologia, paleografia). Paleoendemity są równocześnie reliktami (łac. relictus  „zachowany, szczątkowy, resztkowy”) albo bardziej poetycko „żywymi skamieniałościami”.
Oczywiście niekoniecznie działa to w drugą stronę, gdyż niektóre relikty (spośród zwierząt: karaczany, skrzypłocze, wśród roślin np. skrzypy) zawsze były szeroko rozpowszechnione, i w mezozoiku i obecnie.

Neoendemity
Endemity opisane w trzecim punkcie noszą nazwę neoendemitów albo endemitów progresywnych. W przeciwieństwie do paleoendemitów neoendemity są bardzo zbliżone pod względem morfologicznym do zwyczajnych, szeroko rozpowszechnionych roślin. Wiele z nich uznawanych jest za prawdziwe gatunki tylko w rodzinnym kraju, podczas gdy już w państwach ościennych traktowane są jako jednostki niższego rzędu: ekotypy, rasy, odmiany itd. Przykładowo wspomniany wyżej szafran spiski, w Polsce i na Słowacji ma rangę gatunku, ale botanicy z innych krajów klasyfikują go jako lokalną formę szeroko rozpowszechnionego szafranu wiosennego Crocus vernus lub szafranu karpackiego C. heuffelianus.
Podobnie sasanka słowacka Pulsatilla slavica – dla nas i Słowaków osobny gatunek, niespotykany nigdzie poza Tatrami, dla reszty świata lokalna forma sasanki Hallera P. halleri.
O neoendemitach, schizoendemitach i jeszcze dziwniejszych "typach" czytaj więcej...

Sasanka słowacka (Pulsatilla slavica lub halleri)/ Źródło: Wikipedia
Przykład sasanki słowackiej ukazuje, jak termin
"endemit" bywa subiektywny
Podsumowanie
Endemity mogą, ale nie muszą być reliktami. I odwrotnie: relikty mogą być endemitami, ale mogą też być organizmami prawdziwie wszędobylskimi (kosmopolitami).
Endemity są bogactwem narodowym poszczególnych państw, niekiedy też wielką atrakcją turystyczną.
Liczba i ranga taksonomiczna endemitów informuje nas o wieku flory i przebiegu ewolucji na danym terenie.
Ojczyznę endemitów można definiować wg kryteriów przyrodniczych albo politycznych. Oba te podejścia są potrzebne.
Wybitne (czyli stare, reliktowe) endemity nie tylko fascynują umysły, często też cieszą oczy, toteż niejeden stał się cenną rośliną ozdobną (miłorząb, metasekwoja, wollemia szlachetna, daktylowiec kanaryjski, świerk serbski).
Niektóre endemity robią  karierę w nowoczesnym rolnictwie jako dawcy genów odporności na choroby roślin, np.: kreteńska Zelkova abelicea stała się dawcą genów odporności na holenderską chorobę wiązów, a geny Beta patellaris uodparniają buraki cukrowe i ćwikłowe na nicienie. Tak ważne dla nauki i gospodarki organizmy muszą być odpowiednio chronione.
 
Adam Kapler
Pracownia Banku Nasion
PAN OB-CZRB Powsin

Wykorzystana literatura: czytaj tutaj









Co nowego w portalu

150 lat obserwacji przyrody w USA – wcześniejsze zakwitanie roślin
Projekt płazowy
Rośliny Świąt Bożego Narodzenia
Pomóż tworzyć fenologiczną mapę Polski, zostań obserwatorem przyrody !
Z cyklu "Botanika w literaturze i sztuce" - "Przedwiośnie" jako Zielnik Żeromskiego
Pytania do eksperta
Kto nas ustrzeże przed powodzią ?
Fiordy w pigułce
Namorzynowe puzzle
Flora dawnych Pienin
Rośliny Wielkanocy
W czerwcu czerwce na czerwcu
Tajemnice kwiatu paproci
Okolice Pomiechówka
Kolibry na Alasce czyli ciepłe nazwy - zimne adresy
Wyniki konkursu
Zwycięzcy Konkursu
Święto Niepodległości okiem botanika
Klimat a sezonowe opadanie liści
Dary Trzech Króli
Walentyki
Przebiśnieg – wiara w odrodzenie
Prima Aprilis
Pojezierze Gostynińskie
Lipa niejedno ma imię
Wrzesień, wrzosy i wrzosowate
Cena genów
Gorące puzzle
Endemity a relikty
Figa i jej słodkie tajemnice
Skrzydlate miasto
Akcja: czeremcha amerykańska
Tajemnice krypt jasnogórskich
Ziarno prawdy o orkiszu
Lecą, lecą... paździerze
Bagnica - jedyna w swoim rodzaju
O jemiole pod jemiołą
Jak sasanka została zawilcem
Święto Zmarłych
Andrzejki
Powsin zaprasza
Lato w Powsinie
Green Card
Powsin zaprasza na Piknik Naukowy
Rośliny owadożerne zapraszają do Powsina
Murawy kserotermiczne - czas żniw
Jesień w Powsinie
Pogromcy much zapraszają do Powsina
150 urodziny Marii Curie-Skłodowskiej w Powsinie - koncert wśród kwiatów
Na ratunek ptakom
Poznaj zieloną Warszawę - wycieczka z przewodnikiem
W poszukiwaniu utraconego krajobrazu
Niezłe Ziółka
Listopadowe botanizowanie
Zima w Powsinie
Szukamy współpracowników!
Od prehistorii

Powstawanie kontynentów
Geologia ziem polskich
Temperatura
Wegetacja
Klimat a rozwój cywilizacji
Świadectwa
zmian klimatu


Geomorfologia - formy
Geomorfologia - regiony
Paleobotanika
Przyroda a klimat
Endemity a relikty
Zadania
Zostań
obserwatorem


Fenologia
Ochrona czynna muraw kserotermicznych
Porosty
Projekt płazowy
Mapa
Poradniki
Bioindykacja
i adaptacje


Bioindykacja
Adaptacje
Gry i zabawy
Zielniki

Jak wykonać zielnik?
Botanika w kulturze
Rok według roślin
Intrygujące rośliny
Konkurs
Gry i zabawy
Program

Ankieta - nauczyciele
Ankieta - uczniowie
Rozwijajmy razem portal
Uwagi - odpowiedzi
Kontakt

Słownik

Mapa serwisu

Szukaj

Partnerzy programu
Logo Fundusz
Logo Zielnik UW
Logo Biologia UW
Logo internet ART
Szkoła festiwalu nauki
© 2009 - 2024 Zielnik Wydziału Biologii UW; wszelkie prawa zastrzeżone