Jesteś tutaj: Strona główna » Zielniki » Rok według roślin » Klimat a sezonowe opadanie liści
Jak wykonać zielnik?
Botanika w kulturze
Rok według roślin
Święto Trzech Króli
Walentynki czyli sercowe rozterki botanika
Przebiśnieg, czyli powrót znad przepaści
Prima Aprilis
Rośliny Wielkanocy
W czerwcu czerwce na czerwcu
Lipa niejedno ma imię
Sierpień - pora żniw
Wrzesień, wrzosy i wrzosowate
Październik, bo paździerze
Rośliny wojennych szlaków
Ludzie i kwiaty w kręgu życia i śmierci
Klimat a sezonowe opadanie liści
Andrzejki
Rośliny Świąt Bożego Narodzenia
Intrygujące rośliny
Konkurs
Gry i zabawy

 

Listopad, czyli w klimacie opadania liści

Sezonowe rytmy gubienia liści jesienią i wykształcania nowych na wiosnę stanowią przystosowanie do zmian pór roku. Tam, gdzie warunki klimatyczne są niemal jednakowe przez 365 dni w roku, przeważają drzewa „nie znające” rytmiki sezonowej, wiecznie zielone, o sztywnych, żyjących po kilka lat liściach.

Puszcza Białowieska jesienią / Źródło; Wikipedia
Jesienne opadanie liści z drzew jest jedną z
charakterystycznych cech naszego
klimatu umiarkowanego

Tam natomiast, gdzie zaznaczają się bardzo wyraźne pory roku (wiosna, lato, jesień, zima w klimacie umiarkowanie chłodnym czy pora sucha i pora deszczowa w klimacie zwrotnikowym), dominują drzewa, które gubią liście i zły czas zimy spędzają w uśpieniu.

Pierwsze drzewa gubiące liście wykształciły się już w kredzie. Zrzucanie liści służyło przetrwaniu suszy letniej w gorącym klimacie i było preadaptacją do późniejszej kolonizacji terenów północnych, gdzie brak dostępnej wody spowodowany był mrozem, a nie upałem. Mogły tam również działać inne czynniki wymuszające zrzucanie liści. Na początku paleogenu, zwanego w starszych opracowaniach trzeciorzędem (od 60–65 mln lat temu), drzewa liściaste tworzyły bezkresne puszcze porastające najdalsze krańce Eurazji, Spitsbergen, Kanadę, Alaskę i Grenlandię. W ówczesnych warunkach sezonowe gubienie liści mogło być jednak efektem braku światła w czasie nocy polarnej, a nie mrozów, gdyż bieguny pozostawały wolne od czap lodowych. Dopiero pod koniec paleogenu, w miarę zbliżania się epoki lodowej, zimowe chłody, śnieg i lód zaczęły coraz wyraźniej wpływać na życie szaty roślinnej.

Poncyria trójlistkowa (Poncirus trifoliata)/ Źródło: Wikipedia
Skórzaste liście poncyrii
w sam raz na chłody
Już starożytni Chińczycy domyślali się, że gatunki zrzucające okresowo liście pochodzą od bardziej ciepłolubnych, trwale ulistnionych gatunków południowych. Według chińskiej legendy bogowie rozgniewali się na jedno z drzew mandarynkowych i zesłali je na północ od Jangcy, gdzie z żalu zupełnie „wyłysiało” (zaczęło gubić liście w okresie chłodów), a przy okazji tak się „zapuściło", iż całe obrosło cierniami. Tak zgodnie z baśniowym przekazem powstał najbardziej mrozoodporny z cytrusów – poncyria trójlistkowa Poncirus trifoliata (Citrus trifoliata) – jedyny przedstawiciel rodzaju o sezonowych liściach, a zarazem jedyny cytrus, który dałoby się uprawiać w gruncie w niektórych regionach Polski. U pozostałych cytrusów, czy to będzie duży i gorzki grapefruit (Citrus x paradisi), malutka mandarynka (Citrus reticulata), kumkwat (Citrus japonica) o jadalnej skórce czy papeda (Citrus hystrix), z której uzyskuje się curry, „wiecznie zielone są nie tylko ich liście, nie opadające na zimę, ale także gałęzie, a nawet grube konary. Pnie również zachowują szarozieloną barwę. (…) Z daleka zwraca naszą uwagę piękno ciemnozielonych, skórzastych, błyszczących liści”   (J.Pieniążek i S. Pieniążek).
Kumkwat (Citrus japonica)/ Źródło: Wikipedia
Różne a jednak podobne: kumkwat
Papeda (Citrus hystrix )/ Źródło: Wikipedia
papeda
Grapefruit (Citrus x paradisi)/ Źródło: Wikipedia
grapefruit
Warto wspomnieć, że przejście starych form zimozielonych w bardziej „nowoczesne” formy zrzucające liście na zimę zaszło wyłącznie na półkuli północnej, podczas gdy strefa umiarkowanie chłodna półkuli południowej do dziś zachowała florę składającą się prawie w całości z drzew wiecznie zielonych. Doskonałym przykładem tej odmienności dróg rozwojowych oraz fizjonomii roślin obu półkul stanowią dwa bliźniacze rodzaje z rodziny bukowatych Fagaceae: znany z parków, ogrodów oraz górskich i nadmorskich lasów buk Fagus oraz jego odpowiednik z Ameryki Południowej – bukan, czyli buk antarktyczny Nothofagus.
Bukan (Nothofagus obliqua)Źródło: Wikipedia
Zimozielone liście bukana
Buk zwyczajny (Fagus sylvatica)/ Źródło: Zielnik
nie przebarwiają się jesienią jak nasze buki

O ile wszyscy przedstawiciele rodzaju buk gubią liście na zimę, o tyle wśród bukanów dominują gatunki zimozielone, o sztywnych, skórzastych liściach.

W temacie opadania liści i zimozieloności jest wiele niewyjaśnionych zagadnień: czemu tajga budowana jest głównie przez rośliny wiecznie zielone? Dlaczego spośród gatunków iglastych strefy umiarkowanej jedynie modrzewie zrzucają igły na zimę? Czemu służy opadanie igieł – mało tego! – całych gałązek u cypryśnika błotnego i metasekwoi, roślin iglastych klimatu podzwrotnikowego wilgotnego? Jak wytłumaczyć obecność pewnych gatunków zimotrwałych w klimacie umiarkowanie chłodnym i odwrotnie – obecność nielicznych gatunków zrzucających okresowo liście w wyrównanym klimacie równikowym? Co sprawia, że pewne gatunki zachowują się odwrotnie niż te „normalne”, to znaczy gubią liście i „zasypiają” wtedy, gdy reszta flory budzi się do życia, wypuszczając liście i kwiaty? Taka Faidherbia albida z Afryki i Bliskiego Wschodu pyszni się ulistnieniem oraz kwieciem w porze suchej, natomiast zadziwia tubylców i botaników smutnymi, nagimi gałęziami w czasie pory deszczowej, kiedy „normalne” drzewa i krzewy są w pełnej krasie…

Faidherbia albida/ Źródło: Wikipedia
Faidherbia w porze suchej
Przebarwianie się i opadanie liści to najbardziej znany przykład starzenia się fizjologicznego, zaprogramowanego genetycznie, a więc stanowiącego przejaw zdrowia i prawidłowego rozwoju, a nie starości czy choroby. Dlatego właśnie proces programowanej śmierci komórki nazwano z greckiego „apoptozą”, czyli w tłumaczeniu dosłownym właśnie „listopadem, opadaniem liści”. Takie samobójstwo pojedynczej komórki jest dobrowolne i bardzo nieraz korzystne dla całego organizmu. Paradoksalnie termin „apoptoza” stosowany jest wyłącznie w odniesieniu do komórek zwierzęcych, natomiast analogiczny proces u roślin określa się raczej długim, omawiającym terminem: „programowana śmierć komórki roślinnej”, z uwagi na pewne fundamentalne różnice między „samobójstwem” komórki roślinnej a zwierzęcej.

Adam Kapler
Pracownia Banku Nasion
PAN OB CZRB Powsin

Co nowego w portalu

150 lat obserwacji przyrody w USA – wcześniejsze zakwitanie roślin
Projekt płazowy
Rośliny Świąt Bożego Narodzenia
Pomóż tworzyć fenologiczną mapę Polski, zostań obserwatorem przyrody !
Z cyklu "Botanika w literaturze i sztuce" - "Przedwiośnie" jako Zielnik Żeromskiego
Pytania do eksperta
Kto nas ustrzeże przed powodzią ?
Fiordy w pigułce
Namorzynowe puzzle
Flora dawnych Pienin
Rośliny Wielkanocy
W czerwcu czerwce na czerwcu
Tajemnice kwiatu paproci
Okolice Pomiechówka
Kolibry na Alasce czyli ciepłe nazwy - zimne adresy
Wyniki konkursu
Zwycięzcy Konkursu
Święto Niepodległości okiem botanika
Klimat a sezonowe opadanie liści
Dary Trzech Króli
Walentyki
Przebiśnieg – wiara w odrodzenie
Prima Aprilis
Pojezierze Gostynińskie
Lipa niejedno ma imię
Wrzesień, wrzosy i wrzosowate
Cena genów
Gorące puzzle
Endemity a relikty
Figa i jej słodkie tajemnice
Skrzydlate miasto
Akcja: czeremcha amerykańska
Tajemnice krypt jasnogórskich
Ziarno prawdy o orkiszu
Lecą, lecą... paździerze
Bagnica - jedyna w swoim rodzaju
O jemiole pod jemiołą
Jak sasanka została zawilcem
Święto Zmarłych
Andrzejki
Powsin zaprasza
Lato w Powsinie
Green Card
Powsin zaprasza na Piknik Naukowy
Rośliny owadożerne zapraszają do Powsina
Murawy kserotermiczne - czas żniw
Jesień w Powsinie
Pogromcy much zapraszają do Powsina
150 urodziny Marii Curie-Skłodowskiej w Powsinie - koncert wśród kwiatów
Na ratunek ptakom
Poznaj zieloną Warszawę - wycieczka z przewodnikiem
W poszukiwaniu utraconego krajobrazu
Niezłe Ziółka
Listopadowe botanizowanie
Zima w Powsinie
Szukamy współpracowników!
Od prehistorii

Powstawanie kontynentów
Geologia ziem polskich
Temperatura
Wegetacja
Klimat a rozwój cywilizacji
Świadectwa
zmian klimatu


Geomorfologia - formy
Geomorfologia - regiony
Paleobotanika
Przyroda a klimat
Endemity a relikty
Zadania
Zostań
obserwatorem


Fenologia
Ochrona czynna muraw kserotermicznych
Porosty
Projekt płazowy
Mapa
Poradniki
Bioindykacja
i adaptacje


Bioindykacja
Adaptacje
Gry i zabawy
Zielniki

Jak wykonać zielnik?
Botanika w kulturze
Rok według roślin
Intrygujące rośliny
Konkurs
Gry i zabawy
Program

Ankieta - nauczyciele
Ankieta - uczniowie
Rozwijajmy razem portal
Uwagi - odpowiedzi
Kontakt

Słownik

Mapa serwisu

Szukaj

Partnerzy programu
Logo Fundusz
Logo Zielnik UW
Logo Biologia UW
Logo internet ART
Szkoła festiwalu nauki
© 2009 - 2024 Zielnik Wydziału Biologii UW; wszelkie prawa zastrzeżone