 |
|
|
|
|
Torfowiska a zmiany klimatu
Torfowiska są to cenne przyrodniczo miejsca, w których powstaje torf. Tworzy go masa nierozłożonych szczątków organicznych – zbrunatniałych pędów, łodyg i liści obumarłych roślin. Warstwa torfu przyrasta bardzo powoli – rośnie średnio w tempie 1 mm na rok, co oznacza, że torfowisko, w którym grubość torfu wynosi 5 m, liczy sobie ok. 5000 lat. Torfowiska powstają w zagłębieniach terenu, na obrzeżach jezior i w dolinach rzek. Są zamieszkiwane przez wiele specyficznych gatunków roślin i zwierząt, niespotykanych w innych typach środowisk.
 | Torfowisko niskie w dolinie Rospudy |
W jaki sposób torfowiska wpływają na klimat?
Na niezniszczonych torfowiskach dzięki wysokiemu poziomowi wody i produkcji roślinnej dochodzi do przyrastania pokładów torfu. Jest to możliwe, gdyż w wodzie, w której zalegają szczątki roślin, bardzo szybko wyczerpują się zasoby tlenu. Ogranicza to tempo rozkładu materii organicznej prawie do zera. Dzięki temu nie dochodzi do mineralizacji szczątków roślinnych i wydzielenia do atmosfery dwutlenku węgla. Gaz ten jest unieruchamiany w złożach torfu na tysiące lub miliony lat. Z czasem torfowiska mogą zostać przysypane innymi osadami, a znajdujący się w nich torf ulega wówczas sprasowaniu. W ten sposób powstaje węgiel brunatny, a po kolejnych setkach milionów lat – węgiel kamienny. Tak więc spalając dziś węgiel, uwalniamy dwutlenek węgla zmagazynowany w torfowiskach w odległych epokach geologicznych.
Istnieją co prawda organizmy – głównie bakterie, które do życia nie potrzebują tlenu i mogą rozkładać materię organiczną także w warunkach beztlenowych, tak jak to się dzieje np. w chorym zębie. Jednak ich aktywność i szybkość przemiany materii są wielokrotnie mniejsze od bakterii tlenowych. Produktem końcowym działalności bakterii beztlenowych jest metan i inne proste związki organiczne. Ilość wytworzonego metanu (gazu cieplarnianego) jest na tyle niewielka, że w ogólnym bilansie zdrowe, żywe torfowiska zmniejszają efekt cieplarniany.
Torfowiska na świecie i w Polsce
Torfowiska rozmieszczone są na naszej planecie nierównomiernie. Występują tam, gdzie panuje wysoka wilgotność wywołana bądź dużymi opadami, bądź niewielkim parowaniem czy nieprzepuszczalnym podłożem. Dlatego też dwa główne obszary występowania torfowisk to wiecznie wilgotne obszary równikowe oraz obszary dalekiej północy w strefie tundry i tajgi, gdzie chłodny klimat nie sprzyja parowaniu, a często występująca wieczna zmarzlina ogranicza wsiąkanie wód.  | Torfowisko w Górach Izerskich |
Torfowiska stanowią około 3% powierzchni lądów. Ta niewielka powierzchnia magazynuje ok. 550 000 000 ton czystego węgla, co odpowiada ¾ węgla obecnego w atmosferze w postaci dwutlenku węgla.
W Polsce torfowiska zajmują około 4% powierzchni kraju i znajdują się przede wszystkim na północy – w rejonach pojezierzy, a także w dolinach dużych rzek oraz wysoko w górach. Względnie nienaruszone jest mniej niż 10% tych ekosystemów.
Skutki osuszania torfowisk
Odkładanie się dwutlenku węgla w torfowiskach i przechowywanie go przez tysiąclecia w tych naturalnych „magazynach” wymaga wysokiego poziomu wody. Dlatego największym zagrożeniem, mogącym prowadzić do uwolnienia zasobów CO2, jest osuszanie torfowisk. Niestety osuszanie było, a w wielu częściach świata ciągle jest, głównym sposobem przekształcania torfowisk – uznawanych za nieużytki – w tereny produkcji rolnej lub leśnej. Najczęściej polega ono na wykopaniu na torfowisku rowów, które powodują gwałtowny spadek poziomu wody. Wtedy powierzchniowe warstwy torfu zostają wysuszone i napowietrzone, co prowadzi do ich gwałtownej mineralizacji. Torfowiska po prostu „znikają”, dosłownie zamieniając się w dwutlenek węgla. Jeśli pokłady torfu są grube, dochodzi do zapadania się powierzchni takich odwodnionych torfowisk. Zdarza się, że w wyniku odwodnienia powierzchnia torfowiska obniża się o kilka metrów, co obrazuje, jak wiele torfu przekształciło się w dwutlenek węgla.
Dziś już prawie wszystkie torfowiska Europy Zachodniej i Środkowej zostały osuszone. W Finlandii, która jest najbardziej zatorfionym krajem świata (torfowiska stanowią ok. 1/3 jej powierzchni), osuszono ich 60%.
W Polsce największe programy osuszania torfowisk przeprowadzono w latach 1950-1970, podczas tworzenia wielkich państwowych gospodarstw zajmujących się hodowlą bydła. Dobrym przykładem takiego torfowiska jest bagno Wizna na wschód od Łomży. Jeszcze nie tak dawno był to obszar przyrodniczo równie cenny, co Bagna Biebrzańskie, a miąższość tamtejszych torfów dochodziła do 11 m. Tereny te przekształcono w pastwiska i łąki kośne, a wraz z osuszeniem rozpoczął się proces murszenia, czyli mineralizacji torfu. W jego wyniku cała powierzchnia łąk otaczających Wiznę obniża się z każdym rokiem, a przesuszenie torfu spowodowało, że kwietne, kolorowe torfowisko przekształciło się w monotonne i ubogie trawiaste łąki.
Nienaruszone torfowisko w Biebrzańskim Parku Narodowym i zmeliorowane torfowisko w Wiźnie – niegdyś takie same, dziś tak różne
Jeszcze wyraźniejsze skutki odwodnienia torfowisk możemy obserwować w strefie okołorównikowej. Lesiste torfowiska pokrywają znaczne obszary w tym rejonie. Ze względu na nasilające się problemy związane z głodem ziemi i przeludnieniem, w krajach trzeciego świata karczuje się i osusza olbrzymie obszary lasów na torfowiskach. Rząd Indonezji rozwinął nawet specjalny program przesiedlania ludzi z najgęściej zaludnionych obszarów (jak wyspa Jawa) na tereny uprzednio osuszonych bagien na Borneo czy Sumatrze. Efekty tych działań okazały się bardzo niebezpieczne dla całego świata. Osuszone torfowiska w gorącym klimacie błyskawicznie stały się „bombą”, do której wybuchu wystarczyła – dosłownie – mała iskra. Torf jest przecież jedną z odmian węgla i po wysuszeniu świetnie się pali. Zmeliorowane azjatyckie torfowiska zaczęły płonąć. Olbrzymie pożary objęły osuszone torfowiska w tym regionie w latach 1996-2003. Wywołana przez nie emisja dwutlenku węgla odpowiadała niemal 1/6 światowej emisji z paliw kopalnych. Pożary osuszonych torfowisk występowały także w Polsce. Dobrym przykładem jest olbrzymie pożarzysko w środkowym basenie Biebrzy. Osuszone wcześniej torfowisko paliło się w bardzo trudny do ugaszenia sposób – pod powierzchnią ziemi.
Pożary zmieniają całkiem obraz torfowisk. Spalony w 2002 roku obszar torfowiska w Kotlinie Biebrzańskiej, porastają obecnie zarośla wierzbowe (zdjęcie z lewej). Inna część pożarzyska
zajęta została przez łany pokrzywy (zdjęcie z prawej)
Torfowiska a skutki ocieplenia klimatu
Kolejną „bombą” dla naszego klimatu mogą stać się torfowiska leżące na dalekiej północy, na obszarach, gdzie występuje tak zwana wieczna marzłoć, czyli grunt nie rozmarza nigdy całkowicie. Nawet w środku lata pod dochodzącą do dwóch metrów warstwą rozmarzniętej ziemi znajdziemy tam lód. W tych torfowiskach głębsze warstwy torfu są zamarznięte przez cały rok. | Storczyk kukułka krwista
(Dactylorhiza incarnata) |
Ten zamrożony torf „nie psuje się”, gdyż nie ma w nim mikroorganizmów, które produkowałyby dwutlenek węgla czy metan. Można to porównać do działania naszych zamrażarek, gdzie przechowywana żywność nie psuje się z uwagi na niskie temperatury. Natomiast gdy temperatura wzrasta i wieczna marzłoć zanika, rozpoczyna się beztlenowy rozkład dotąd niedostępnego torfu i uwalnianie metanu, którego potencjał cieplarniany jest 21 razy większy niż dwutlenku węgla (1 tona metanu ma taki wpływ na efekt cieplarniany jak 21 ton dwutlenku węgla). Następuje więc sprzężenie zwrotne, gdzie wpływ zmian klimatu na torfowiska powoduje spotęgowanie oddziaływania torfowisk na klimat. Takie sprzężenie jest szczególnie niebezpieczne, gdyż raz „rozpędzone” jest w zasadzie nie do zatrzymania.
W przypadku polskich torfowisk nawet nieznaczny wzrost temperatury może prowadzić do ich przesuszenia, a to oznacza zanikanie rosiczek i innych osobliwości przyrodniczych, które potrafią funkcjonować tylko w tych specyficznych siedliskach.
Torfowiska… Szanowane – stabilizują klimat. Niszczone – zagrażają pożarami i wzrostem efektu cieplarnianego. To chyba wystarczające powody dla ich ochrony?
Łukasz Kozub
doktorant w Zakładzie Ekologii Roślin i Ochrony Środowiska UW
|
|
